Dlaczego prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej przestaje się opłacać?

W artykule odpowiadamy na pytania:

• Kim jest przedsiębiorca, jak brzmi definicja przedsiębiorstwa i działalności gospodarczej?
• Jakie są zagrożenia związane z prowadzeniem jednoosobowej działalności gospodarczej?
• Kogo dotyczy problem sukcesji firmy?
• Czy zarząd sukcesyjny jest rozwiązaniem trwałym i wartym wprowadzenia do JDG?
• Jak zabezpieczyć firmę na wypadek śmierci przedsiębiorcy?

Zdecydowana większość przedsiębiorców w Polsce wykonuje działalność gospodarczą w formie jednoosobowej działalności gospodarczej (JDG), na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). Kluczową cechą takiego przedsiębiorstwa jest wówczas jego ścisłe powiązanie z osobą prowadzącego je właściciela, którego śmierć powoduje wiele praktycznych problemów, uniemożliwiających płynną kontynuację funkcjonowania firmy. Czy w związku z tym warto prowadzić tak ryzykowną formę biznesu, czy jednak lepiej jest rozważyć przekształcenie JDG w spółkę? Sprawdźmy!

Przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, działalność gospodarcza…

Przedsiębiorcą może być alternatywnie osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 33¹ § 1 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny – t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.) (dalej jako: „Kodeks cywilny”, „KC”).

Odrębne definicje przedsiębiorcy i działalności gospodarczej przewidują także szczególne przepisy pozakodeksowe, w tym, w szczególności, Ustawa z dnia 6 marca 2018 r.  – Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 236) (dalej jako: „Prawo przedsiębiorców”). 

Zgodnie z przepisem art. 3 Prawa przedsiębiorców, działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu oraz w sposób ciągły. Najczęstszy przypadek, w którym jest prowadzona tak rozumiana działalność gospodarcza, stanowi prowadzenie przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym (art. 55¹ KC)¹. 

Zgodnie z przepisem art. 55¹ KC, przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:

1. oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2. własność nieruchomości lub ruchomości (w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów), oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3. prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5. koncesje, licencje i zezwolenia;
6. patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7. majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8. tajemnice przedsiębiorstwa;
9. księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Kodeksowe wyliczenie składników przedsiębiorstwa z art. 55¹ KC nie jest wyczerpujące, na co wskazuje użyty przez ustawodawcę zwrot „w szczególności”. W konsekwencji, przedsiębiorstwo może stanowić zespół większej lub mniejszej liczby składników, w tym tych wyraźnie wskazanych przez ustawodawcę w art. 55¹ KC, bądź niewskazanych wprost².

W przypadku indywidualnej działalności gospodarczej podmiotem praw i składników majątkowych, które tworzą przedsiębiorstwo, jest jego właściciel, czyli przedsiębiorca prowadzący JDG, wpisany do CEIDG. Przedsiębiorstwo jest zatem ściśle związane z jego osobą i – w przeciwieństwie do spółek kapitałowych prawa handlowego – nie posiada odrębnej od właściciela osobowości prawnej. 

Jakie są zagrożenia związane z prowadzeniem JDG?

Największe zagrożenie związane z prowadzeniem jednoosobowej działalności gospodarczej wynika ze ścisłego powiązania prowadzonego przedsiębiorstwa z osobą jego właściciela, co staje się szczególnie problematyczne w przypadku śmierci tego przedsiębiorcy.

Przede wszystkim, o ile za życia przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą nie został powołany zarządca sukcesyjny (albo nie zostanie on powołany przez określone osoby po śmierci właściciela firmy), to zgon przedsiębiorcy uniemożliwia dalsze kontynuowanie działalności. Oznacza to w szczególności: 

• wygaśnięcie umów o pracę, 
• wygaśnięcie pełnomocnictw, 
• uniemożliwienie wykonywania umów zawartych umów z kontrahentami, 
• uniemożliwienie posługiwania się numerem NIP przedsiębiorcy, 
• wygaśnięcie decyzji administracyjnych, 
• utratę dostępu do rachunku bankowego.

Wśród innych zagrożeń związanych z prowadzeniem jednoosobowej działalności gospodarczej należy wymienić również fakt, że w przypadku JDG przedsiębiorca odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania firmy oraz musi śledzić częste zmiany polskich przepisów podatkowych, które z roku na rok znacznie podwyższają zobowiązania przedsiębiorców. Wszystko to sprawia, że w bilansie wad i zalet indywidualna działalność gospodarcza wypada „pod kreską”. 

„Przecież mam jeszcze czas…”

Problem sukcesji firmy dotyka głównie przedsiębiorców, którzy zdecydowali się na założenie jednoosobowej działalności gospodarczej w pierwszych latach polskiej transformacji ustrojowej, a więc obecnych 50/60-latków. 

Pokolenie dzisiejszych nestorów i gestorów jest pierwszym w realiach polskiej gospodarki pokoleniem, które stoi przed wyzwaniami, jakie niesie ze sobą sukcesja³. To przede wszystkim oni powinni rozsądnie pomyśleć o planie na dalsze lata i podjąć świadome decyzje pozwalające „uodpornić” biznes na wydarzenia losowe. 

Nie oznacza to jednak, że problemem nie powinny zainteresować się także już dziś osoby młodsze. Przeciwnie, zmianę formy prowadzenia działalności powinien rozważyć każdy przedsiębiorca, który, niezależnie od swojego wieku, działa już jakiś czas na rynku – w szczególności taki, który przeszedł na tzw. duży ZUS.

Dlaczego zarząd sukcesyjny nie rozwiązuje wszystkich problemów związanych z dziedziczeniem jednoosobowej działalności gospodarczej?

Częściowym remedium na problemy z zakończeniem bytu prawnego przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy prowadzącego JDG stała się instytucja zarządu sukcesyjnego, przewidziana w przepisach Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170) (dalej jako: „Ustawa o zarządzie sukcesyjnym”).

Przepisy wprawdzie umożliwiają rodzinie zmarłego przedsiębiorcy powołanie po jego śmierci zarządcy sukcesyjnego, jednak maksymalny czas na dokonanie tej czynności to zaledwie dwa miesiące od dnia śmierci przedsiębiorcy (art. 59 ust. pkt 1 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym). Termin ten jest terminem prawa materialnego i nie może zostać przywrócony⁴. 

Żeby powołanie zarządcy sukcesyjnego było możliwe, rodzina zmarłego musi najpierw złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku (o którym stanowi przepis art. 1012 KC). 

Tymczasem, maksymalny możliwy termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania wynikającym z przepisu art. 1015 § 1 KC⁵. Oznacza to, że konieczność powołania zarządcy sukcesyjnego JDG znacznie skróci czas na wywiązanie się z tego obowiązku. 

Aby zatem sukcesja JDG była możliwa, rodzina zmarłego przedsiębiorcy będzie musiała w błyskawicznym tempie ustalić krąg spadkobierców, potwierdzić istnienie testamentów, dowiedzieć się kto chce dziedziczyć po zmarłym, itd⁶. Dwa miesiące to wyjątkowo mało czasu na dokonanie tego typu ustaleń i podjęcie ważnych decyzji rozstrzygających przyszłe losy firmy – zwłaszcza biorąc pod uwagę to, że czynności te wykonywane są w okresie żałoby. 

Należy również zaznaczyć, że zarząd sukcesyjny ma charakter wyłącznie przejściowy i tymczasowy, bowiem zasadniczy okres na uporządkowanie spraw związanych ze schedą spadkową po przedsiębiorcy w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej to dwa lata (art. 59 ust. 1 pkt 7 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym)⁷ – chyba że z ważnych przyczyn termin ten zostanie przedłużony przez sąd (na czas nie dłuższy niż pięć lat od dnia śmierci przedsiębiorcy) (art. 60 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym). Co istotne, biegu tego terminu nie przerywają, ani nie zawieszają działania ukierunkowane na uregulowanie spraw spadkowych, np. postępowanie sądowe o dział spadku⁸. 

Przepisy dotyczące zarządu sukcesyjnego nie mają na celu umożliwienia przekazywania w spadku przedsiębiorstwa jako całości, a jedynie utrzymanie fikcji prawnej jego istnienia pomimo śmierci właściciela⁹.

Czas po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego jest dla zarządcy sukcesyjnego bardzo intensywny  

Niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny musi sporządzić i złożyć przed notariuszem wykaz inwentarza przedsiębiorstwa w spadku, obejmujący składniki przedsiębiorstwa w spadku (według stanu i cen z chwili śmierci przedsiębiorcy), a także długi spadkowe związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy i ich wysokość (według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy) (art. 28 ust. 1 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym). 

Wyjaśnienia również wymaga, że, wskutek ustanowienia zarządcy sukcesyjnego, przedsiębiorstwo nie staje się „własnością” zarządcy. Przeciwnie, w dalszym ciągu należy ono do właścicieli (np. spadkobierców ustawowych lub testamentowych), z czym wiążą się określone obowiązki. 

Zarządca sukcesyjny może działać całkowicie samodzielnie jedynie w zakresie czynności zwykłego zarządu. W przypadku czynności przekraczających zwykły zakres prac zarządu, zarządca może dokonać czynności jedynie za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu (art. 22 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym).

W zakresie zysków przedsiębiorstwa w spadku (i zaliczek na ten zysk) zarządca sukcesyjny jest dłużnikiem właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mogą bowiem co roku żądać podziału i wypłaty zysku (pomniejszonego o należności publicznoprawne i niepokryte straty) oraz wypłaty zaliczek na poczet przewidywanego zysku (art. 27 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym)¹⁰.

Powyższe zasady nieuchronnie prowadzą do wniosku, że instytucja zarządu sukcesyjnego nie dość, że nie jest rozwiązaniem doskonałym, to jeszcze wymaga dużego nakładu organizacyjnego oraz sprawnego działania zarządcy sukcesyjnego. Co gorsza, efekt tych działań nie ma charakteru trwałego.

Jak w sposób optymalny zabezpieczyć firmę na wypadek śmierci przedsiębiorcy i dlaczego warto wybrać w tym celu przekształcenie w spółkę z o.o.?

Najlepszym rozwiązaniem problemu sukcesji w przedsiębiorstwach rodzinnych pozostaje niewątpliwie przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej (JDG) w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością jeszcze za życia jej właściciela. 

Po pierwsze, przekształcenie firmy jest rozwiązaniem długofalowym i nie wymaga stosowania wyłącznie tymczasowych rozwiązań związanych z ustanowieniem zarządcy sukcesyjnego. Spółka, jako osobny byt prawny, jest bowiem odseparowana od osoby właściciela. Przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują konkretne zasady postępowania w przypadku śmierci wspólnika i – co więcej – wspólnicy już w umowie spółki mogą ograniczyć (lub wyłączyć) możliwość wstąpienia do spółki spadkobierców zastępujących zmarłego wspólnika.

Po drugie, spółka z o.o. jest rozwiązaniem pewnym i rzetelnym z punktu widzenia kontrahentów. Forma prawna nie wywoła bowiem u nich obawy o los współpracy w sytuacji losowej, jaką jest śmierć właściciela firmy. 

Po trzecie, spółka z o.o. będzie rozwiązaniem, które wyłączy całkowitą odpowiedzialność przedsiębiorcy za zobowiązania. Wspólnicy spółki z o.o. (o ile nie są jednocześnie członkami zarządu spółki i nie złożą w odpowiednim czasie wniosku o ogłoszenie upadłości tejże), nie ponoszą odpowiedzialności za jej zobowiązania. 

Założenie jednoosobowej działalności może być dobrym początkiem biznesu, ale warto myśleć o przyszłości firmy

JDG pozostaje ryzykowną formą prowadzenia biznesu, zwłaszcza biorąc pod uwagę problemy związane z jej dziedziczeniem. Ryzyka tego nie niweluje całościowo nawet instytucja zarządu sukcesyjnego. Przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą powinni zatem zawczasu pomyśleć o zabezpieczeniu swojego biznesu i przekształceniu JDG w spółkę z o.o.

W tym celu warto skontaktować się z RSM Poland – dzięki naszej wiedzy i doświadczeniu szybko pomożemy Państwu zrozumieć skomplikowaną problematykę przekształcenia jednoosobowej działalności gospodarczej oraz odpowiednio zaplanujemy oraz przeprowadzimy cały proces – zarówno pod kątem prawnym, jak i podatkowym oraz finansowym. 

¹ K. Czub [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2024, art. 43(1).
² M. Balwicka-Szczyrba [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. A. Sylwestrzak, LEX/el. 2024, art. 55(1).
³ Zarząd sukcesyjny. Podręcznik, Ministerstwo Rozwoju i Technologii, Warszawa 2023.
⁴ M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 59.
⁵ M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 12.
⁶ M. Wojtas, Zarząd sukcesyjny w firmie, https://dziendobrypodatki.pl/055-zarzad-sukcesyjny-w-firmie-michal-wojtas/
⁷ M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 59.
⁸ M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 59.
⁹ M. Z. Sondej, Zmiany przepisów o spadkobraniu w latach 2015-2023 i ich wpływ na dotychczasowy system dziedziczenia, LEX/el. 2024.
¹⁰ K. Osajda (red.), Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Prawo spadkowe przedsiębiorców. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2022.