Instrumenty finansowe – czy taki diabeł straszny? Cz. 4.

Katarzyna STENCEL
Audit Supervisor w RSM Poland

Rachunkowość zabezpieczeń wg MSSF 9, czyli hedging w teorii i praktyce

Po wprowadzeniu do zagadnienia instrumentów finansowych na gruncie polskiego i międzynarodowego prawa, zgłębieniu tematu klasyfikacji i wyceny obligacji, przeanalizowaniu początkowego ujęcia instrumentów w księgach oraz ich klasyfikacji zgodnie z nowymi wytycznymi MSSF 9, przyszedł czas na rachunkowość zabezpieczeń.

Jak już zapewne zdążyliśmy Państwa przekonać, instrumenty finansowe są nieodłącznym elementem wszelakiej działalności biznesowej. Ze względu na swój charakter, instrumenty często związane są z ryzykiem stopy procentowej, bądź ryzykiem walutowym, które znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w wyniku finansowym podmiotu gospodarczego. W gestii kierownictwa jednostki pozostaje identyfikacja tego ryzyka, jego pomiar, monitorowanie oraz zabezpieczenie firmy przed ewentualnymi jego skutkami. Spółka ukierunkowana na maksymalizację wyników finansowych powinna być zatem świadoma, jak wielkie znaczenie ma polityka zarządzania ryzykiem w organizacji.

Kiedy stosować rachunkowość zabezpieczeń?

Jak ma się to w odniesieniu do instrumentów finansowych? Czy wpływ m.in. zmienności stóp procentowych i kursów walut w odpowiedzi na zawirowania rynkowe może być całkowicie lub częściowo niwelowany? Z odpowiedzią na to pytanie przychodzi hedging, czyli zabezpieczenie umożliwiające kompensowanie wpływu zmienności instrumentu zabezpieczanego na wynik finansowy przez wpływ zmian wartości godziwych instrumentu zabezpieczającego poprzez ich równoległe ujęcie. Stosowanie rachunkowości zabezpieczeń ma charakter fakultatywny i jest możliwe pod warunkiem, że relacja zabezpieczenia jest jasno określona, mierzalna i faktycznie skuteczna, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.

Należy zaznaczyć, że wraz z wejściem w życie MSSF 9, zaszły również zmiany w obszarze rachunkowości zabezpieczeń. Dotyczą one przede wszystkich tych pozycji bilansowych lub przyszłych transakcji, które są narażone na więcej niż jeden składnik ryzyka. Przykładem tutaj może być kredyt w walucie obcej,
z ekspozycją zarówno na ryzyko stopy procentowej, jak i ryzyko walutowe, albo transakcja stanowiąca połączenie ryzyka towarowego z ryzykiem walutowym. Nowością w stosunku do przepisów MSR 39 jest obecna możliwość ustanowienia powiązania zabezpieczającego zarówno na ekspozycji pierwotnej, jak i na instrumencie pochodnym, które stanowią łącznie pozycję zagregowaną. Rozwiązanie to jest bliższe praktykom rynkowym, gdyż zabezpieczenie dwóch rodzajów ryzyka nie musi mieć miejsca w tej samej dacie.

Jak zabezpieczyć ryzyko?

Wracając jednak do kwestii zarządzania ryzykiem, warto mieć na uwadze, że strategia zarządzania ryzykiem a cel zarządzania ryzykiem to dwa osobne terminy wymagające rozróżnienia.

Strategia zarządzania ryzykiem jest nadrzędna w stosunku do celu, gdyż określa, w jaki sposób spółka zarządza ryzykiem oraz oznacza identyfikację ryzyk, na które narażona jest spółka, i sposobu reakcji na nie. W ramach strategii spółka może określić na przykład utrzymanie długu ze zmienną stopą procentową na poziomie nie wyższym niż zakładany.

Cel zarządzania ryzykiem ma natomiast zastosowanie na poziomie konkretnego powiązania zabezpieczającego, czyli sposobu stosowania danego instrumentu zabezpieczającego do zabezpieczenia przed konkretną ekspozycją na ryzyko pozycji zabezpieczanej. Przykładem może tu być wyznaczenie kontraktu walutowego forward jako zabezpieczenia ryzyka kursu walutowego w ramach dokonywanej w najbliższym czasie sprzedaży.

Jako instrument zabezpieczający może być wyznaczony instrument pochodny, z wyjątkiem niektórych wystawionych opcji, ale także inny składnik aktywów finansowych lub zobowiązanie finansowe, które nim nie jest. Jego wartość godziwa lub wynikające z niego przepływy pieniężne mają służyć kompensowaniu zmian wartości godziwej lub przepływów pieniężnych pozycji zabezpieczanej.

Przez pozycję zabezpieczaną należy rozumieć natomiast ujęty składnik aktywów lub zobowiązanie, nieujęte uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie, wysoce prawdopodobną planowaną transakcję lub udziały w aktywach podmiotów zagranicznych.

Rodzaje powiązań zabezpieczających

Bazując na MSSF 9, paragraf 6.5.2, wymienić należy 3 rodzaje powiązań zabezpieczających:

• zabezpieczenie wartości godziwej,
• zabezpieczenie przepływu środków pieniężnych,
• zabezpieczenie wartości netto w podmiocie zagranicznym (patrz: MSR 21: Skutki zmian kursów wymiany walut obcych).

Zgodnie z MSSF 9, paragraf 6.4.1, powiązanie zabezpieczające powinno spełniać wszystkie poniższe kryteria, aby mogło zostać zakwalifikowane do rachunkowości zabezpieczeń:

• powiązanie zabezpieczające obejmuje wyłącznie kwalifikujące się instrumenty zabezpieczające i kwalifikujące się pozycje zabezpieczane,
• w momencie ustanowienia powiązania zabezpieczającego formalnie wyznaczono
  i udokumentowano powiązanie zabezpieczające, jak również cel zarządzania ryzykiem oraz strategię dokonywania zabezpieczenia,
• powiązanie zabezpieczające spełnia wszystkie poniższe wymogi efektywności zabezpieczenia:
  • między pozycją zabezpieczaną a instrumentem zabezpieczającym istnieje powiązanie ekonomiczne, co oznacza, że muszą się one zmieniać w przeciwnych kierunkach
    w wyniku zmiany ryzyka zabezpieczanego, które jest takie samo (przy czym MSSF 9 nie określa metody oceny, czy powiązanie ekonomiczne istnieje),
  • ryzyko kredytowe nie ma przeważającego wpływu na zmiany wartości wynikające ze wspomnianego powiązania ekonomicznego,
  • wskaźnik zabezpieczenia powiązania zabezpieczającego jest taki sam jak wskaźnik wynikający z wielkości pozycji zabezpieczanej, którą jednostka faktycznie zabezpiecza oraz wielkości instrumentu zabezpieczającego, którą jednostka faktycznie stosuje do zabezpieczenia tejże wielkości pozycji zabezpieczanej.

Nie można zapomnieć, że kluczową rolę w rachunkowości zabezpieczeń pełni dokumentacja powiązania zabezpieczającego, która powinna określać:

• instrument zabezpieczający,
• pozycję zabezpieczającą,
• charakter zabezpieczanego ryzyka oraz
• sposób, w jaki jednostka będzie oceniać, czy powiązanie zabezpieczające spełnia wymogi efektywności zabezpieczenia (w tym przeprowadzoną przez jednostką analizę źródeł nieefektywności zabezpieczenia oraz opis sposobu, w jaki ustala ona wskaźnik zabezpieczenia).

Zgodnie z MSSF 9 należy jednocześnie w dokumentacji zdefiniować, co należy rozumieć przez efektywne zabezpieczenie, gdyż w praktyce skutkuje to odmiennym ujęciem wyceny pozycji zabezpieczającej w księgach. Przed wprowadzeniem MSSF 9, przez efektywne zabezpieczenie według MSR 39 należało rozumieć zabezpieczenie na poziomie powyżej 80%. Jeżeli zabezpieczenie nie zostanie uznane za efektywne, to nie można stosować zasad rachunkowości zabezpieczeń, a tym samym wszelkie zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego powinny być ujmowane w rachunku zysków i strat.

Wracając do rodzajów zabezpieczeń, wyróżnić należy poniższe sposoby ich ujęcia w sprawozdaniu finansowym:

• dla zabezpieczenia wartości godziwej (na bazie MSSF 9, paragraf 6.5.8) składnika aktywów lub zobowiązań przed zmianami cen rynkowych, ponieważ ich cena lub przepływy pieniężne są stałe, ujęcie wygląda następująco:
  • przeszacowanie wartości instrumentu zabezpieczającego (zyski lub straty) ujmowane są w rachunku zysków i strat,
  • wycena pozycji zabezpieczanej (zyski lub straty) wynikająca z zabezpieczanego ryzyka powoduje skorygowanie wartości bilansowej pozycji zabezpieczanej oraz drugostronne ujęcie w rachunku zysków i strat.

Prezentacja wyceny zależy od tego, co jest de facto zabezpieczane.

• dla zabezpieczenia przepływów pieniężnych (na bazie MSSF 9, paragraf 6.5.11) przed ich zmiennością związaną z określonym ryzykiem dotyczącym ujętego składnika aktywów lub zobowiązań, bowiem przepływy mogą nie być stałe np. ze względu na zmienną stopę procentową, ujęcie wygląda następująco:
  • część zysku lub straty na instrumencie zabezpieczającym, która została uznana za efektywną, ujmuje się bezpośrednio w kapitale własnym,
  • część zysku lub straty, która nie została za skuteczną, jest rozpoznawana w zysku lub stracie.

W momencie, gdy nabyty składnik aktywów lub zaciągnięte zobowiązanie wpływa na zysk lub stratę, wycena instrumentu zabezpieczającego, która została rozpoznana na kapitale własnym, zostaje przekwalifikowana do zysków lub strat.

• zabezpieczenie inwestycji netto ujmowane jest podobnie, jak zabezpieczenie przepływów pieniężnych, czyli:
  • efektywna część instrumentu zabezpieczającego ujmowana jest w kapitale własnym,
  • część uznana za nieskuteczną rozpoznawana jest jako zyski lub straty.

Na koniec warto zwrócić uwagę, że zaprzestanie stosowania rachunkowości zabezpieczeń ma miejsce wtedy, gdy jej warunki nie są już dłużej spełnione. Dobrowolne zaprzestanie jej stosowania nie jest możliwe, gdyż przy ustalonych wcześniej celach oraz zastosowanych kryteriach, kolidowałoby w ogóle z istotą ustanowienia rachunkowości zabezpieczeń.

Wpływ hedgingu na wynik finansowy

Chociaż wprowadzenie rachunkowości zabezpieczeń jest pracochłonne – zwłaszcza ze względu na obostrzenia związane z prowadzeniem formalnej dokumentacji – a ewidencja ma niewątpliwy wpływ na wskaźniki finansowe przedsiębiorstwa, a tym samym i covenanty w przypadku zawarcia umów kredytu, pozwala ona jednak wyeliminować wahania wyniku finansowego, zapewniając tym samym większą przejrzystość sprawozdań finansowych dla ich odbiorców. Rachunkowości zabezpieczeń umożliwia również prezentację powiązań zabezpieczających zgodnie z naturą biznesową zawierania transakcji opartych o instrumenty pochodne.

Jeśli są Państwo zainteresowani prawidłowym ujmowaniem instrumentów finansowych w sprawozdaniu finansowym, zapraszam do uważnego śledzenia kolejnych wpisów na naszym blogu.